تاریخ تحولات سیاسی ایران (قسمت پنجم)

توضیحات

:::

دسته: مقالات |

منتشر شده در جمعه, 07 شهریور 1393 23:33 |

دربخش های قبلی تاریخ تحول سیاسی ایران چگونگی شکل گیری مجلس شورای ملی تادوره چهارم بیان گردید.دراین بخش دنباله مطلب رابا توضیحی درارتباط با مجلسم پنجم پی گیری می شود.

مجلس پنجم

پنجمین مجلس در تاریخ ۲۲ بهمن ۱۳۰۲ خورشیدی افتتاح شد. در اواخر مجلس چهارم بین رضاخان و نمایندگان محافظه‌کار اختلاف افتاد،رضاخان بااستفاده از ارتش برای دستکاری در انتخابات در بسیاری از حوزه‌های انتخابیه عشایری توانست اکثریت موثری برای احزاب تجدد و سوسیالیست در مجلس جدید فراهم آورد. اکثریت جدید مجلس به رضاخان که اکنون دیگر نخست‌وزیر شده بود رأی اعتماد داد واین قوانین رامصوب نمود :لایحه نظام وظیفه اجباری را تصویب کرد، بودجه دربار را قطع کرد، القاب اشرافی چون الدوله، السلطنه و الممالک را لغو کرد و کلیه مردم را ملزم ساخت شناسنامه بگیرند و نام خانوادگی اختیار کنند. مجلس پنجم همچنین به مذاکره با شرکت استاندارد اویل نیویورک خاتمه داد، بر چای، قند و شکر و درآمد مالیات بست تا هزینه راه‌آهن سراسری را تأمین کند، مقیاس واحدی برای وزن و اندازه در کشور تعیین کرد و تقویم هجری خورشیدی را به جای تقویم قدیمی اسلامی قرار داد و عنوان فرمانده کل قوا را که طبق قانون اساسی مشروطه در صلاحیت شاه بود، به وزیر جنگ اعطا کرد. انقراض قاجاریه و تفویض کشور به رضا پهلوی تا گشایش مجلس موسسان(1). مجلس پنجم درتاریخ22بهمن1304دورانش به پایان رسید.رئیس مجلس دراین دوره نیزحسین پیرنیابود.

مجلس‌های ششم تا دوازدهم

این مجالس دردوران حکومت رضاخان برگزارشدند. در مجالس این دورهای رضاخانی ترکیب مجلس توسط شخص رضاشاه تعیین می‌شد و مجلس به صورت نهادی بی‌تأثیر درآمده بود. با این وضعیت شاه اصرار داشت که همه اقدامات اجرایی به تصویب قوه مقننه برسد. لاجرم مجلس، هرچند به شکلی تشریفاتی، به کار خود ادامه داد. از مصوبات مهم مجلس ششم الغای کاپیتولاسیون و تأسیس بانک ملی ایران بود. در مجلس هفتم اجازه چاپ و نشر اسکناس از بانک شاهی به بانک ملی منتقل شد. در مجلس هشتم امتیازنامه دارسی ملغی شد. در مجلس نهم قرارداد جدید تنظیمی با شرکت نفت ایران و انگلیس تصویب شد. در دور دهم مجلس قانون تشکیل مؤسسه راه‌آهن دولتی ایران تصویب شد. در دوره یازدهم مجلس قانون سرشماری عمومی تصویب شد و در همین ایام جنگ جهانی دوم آغاز شد و دولت ایران اعلام بی‌طرفی کرد. دوره دوازدهم مقارن بود با وقایع شهریور ۱۳۲۰ و استعفای رضاشاه.رؤسای محالس دراین دوران ها به ترتیب عبارت بودنداز: حسین پیرنیا (۱۳۰۶-۱۳۰۷)
حسین دادگر(۱۳۰۷-۱۳۱۴)
حسن اسفندیاری(۱۳۱۴-۱۳20).

مجلس سیزدهم

دوره سیزدهم مجلس روز ۲۲ آبان ۱۳۲۰ شروع به کار کرد. انتخابات مجلس سیزدهم در زمان رضاشاه انجام شده بود و ناگزیر ترکیب مجلس تفاوت چندانی با دوره‌های قبل نداشت، با این وضعیت تحت تأثیر فضای باز سیاسی که پس از استعفای رضاخان به وجود آمده بود به تدریج نمایندگان در چهار گروه یعنی فراکسیون اتحاد ملی، فراکسیون میهن، فراکسیون آذربایجان و فراکسیون عدالت تشکل یافتند. اتحاد ملی گروه بزرگ تر بود اما اکثریت نداشت و عناصری از اشراف را نمایندگی می‌کرد که توانسته بودند در رژیم رضاشاه جایی برای خود باز کنند. رهبری گروه با مرتضی‌قلی‌خان بیات بود. حسن اسفندیاری، ریاست مجلس سیزدهم و بالاخره سید احمد بهبهانی از دیگر افراد شاخص این فراکسیون بودند. فراکسیون میهن از میان زمین داران و تجار مناطق جنوبی و جنوب غربی تحت اشغال انگلستان تشکیل می‌شد. هاشم ملک مدنی سخنگوی اصلی گروه بود. مهدی نمازی، تاجر شیرازی و دکتر هادی طاهری تاجر ابریشم از یزد از دیگر افراد شاخص این گروه بودند. فراکسیون آذربایجان را اشراف قاجار رهبری می‌کردند. رهبری گروه را که شامل بیش از چند نماینده نبود، محمدولی فرمانفرما به عهده داشت. امیر نصرت اسکندری از اعقاب فتحعلی‌شاه دیگر عضو مهم گروه بود. فراکسیون عدالت نمایندگی نسل قدیم روشنفکران را داشت. اینان نخست طرفدار رضاشاه بودند اما به تدریج از شیوه‌های مستبدانه وی به هراس افتاده بودند. از این رو در امور داخلی می‌خواستند ارتش را تحت نظارت غیرنظامیان درآورند و در امور خارجی امیدوار بودند به ایالات متحده به عنوان نیروی سومی در برابر دو قدرت عمده نزدیک شوند. سخنگوی اصلی این گروه علی دشتی بود. در این دوره، نخست نمایندگان نخست‌وزیر را انتخاب می‌کردند، نخست‌وزیر منتخب برای گرفتن فرمان به حضور شاه می‌رفت و سپس مجلس به برنامه و کابینه‌اش رأی اعتماد می‌دادو به این ترتیب علی سهیلی، احمد قوام و مجدداً سهیلی به نخست‌وزیری برگزیده شدند. در زمان نخست‌وزیری قوام‌السلطنه مجلس لایحه‌ای را تصویب کرد که اداره مالی کشور را به دکتر میلسپو آمریکایی می‌داد(2).مجلس سیزدهم در روز اول آذر ۱۳۲۲ به کار خود خاتمه داد.ازسال 1322دوران مجلس شورای ملی به چهارسال افزایش یافت.

دوره چهاردهم  

شروع دوره مجلس چهاردهم ازتاریخ6 اسفند 1322 بوددراین دوره 133تن نماینده از سراسر ایران انتخاب شدند. محمد مصدق در مجلس چهاردهم گروهی به نام اقلیت را دور خود جمع کرد.ازاین دوره بود که آبستراکسیون شروع شد.برای آبستراکسیون به 30نماینده نیازبود.دراین موارد نمایندگان حزب توده همراهی می کردند.تعدادنمایندگان اقلیت33نفروحزب توده8نفربودند(2).نماینده کلیمیان مراد اریه وریاست مجلس به سید محمد صادق طباطبائی رسید.این مجلس درتاریخ21 اسفند 1326به کارخودپایان داد. دراعتراض به نبودن انتخابات آزاد دکترمصدق وتعدادی دیگرازشخصیت های همراه ایشان دردرباربسط می نشینند ونتیجه ای حاصل نمی شود‌،بسط‌ نشینان باید راهی برای مبارزه و ادامه راه پیدا می‌کردند. به گفته کوروش زعیم ازمتحصنین، این گروه روز اول آبان‌ماه سال ۱۳۲۸ بار دیگر در منزل مسکونی محمد مصدق در خیابان کاخ گردآمدند و در همان‌جا، ائتلافی سیاسی را بنیان نهادند؛ ائتلافی که «جبهه ملی» نامیده شد.ازاین تاریخ است که جبهه ملی متولدمی شود. رئیس مجلس دراین دوره محمدصادق طباطبایی بود

مجلس پانزدهم

شروع کارمجلس دوره پانزدهم درتاریخ 25تیر 1326بود. مجلس پانزدهم با سه فراكسيون تشكيل شد. حزب دموكرات اولین فراکسیون ،دومین فراکسیون سلطنت طلبان كه حدود 35 نفر بودند همچنان از عنوان فراكسيون اتحاد ملي استفاده مي كردند.، گروه طرفدار انگليس سومين فراكسيون بزرگ بود كه حدود 25 نمايند داشت. اين گروه فراكسيون ملي نام داشت.ریاست مجلس بارضا حکمت (سردارفاخر) ونماینده کلیمیان مراد اریه بود. کارمجلس پانزدهم درروز6 مرداد 1328پایان یافت.دراین زمان است که دکترمصدق وتعدادی ازشخصیت های همراهش دراعتراض به نبودن انتخابات آزاددردربارمتحصن می شوند ونتیجه ای نمی گیرند، ‌بسط‌ نشینان باید راهی برای مبارزه و ادامه راه پیدا می‌کردند. به گفته کوروش زعیم، این گروه روز اول آبان‌ماه سال ۱۳۲۸ بار دیگر در منزل مسکونی محمد مصدق در خیابان کاخ گردآمدند و در همان‌جا، ائتلافی سیاسی را بنیان نهادند؛ ائتلافی که «جبهه ملی» نامیده شد. در کشاکش تولد جبهه ملی و التهاب سیاسی پاییز سال ۲۸، انگشت اتهام تقلب در انتخابات  به سوی یک نفر دراز شده بود: عبدالحسین هژیروزیر دربار وقت .رئیس مجلس درین دوره رضا حکمت بود.

مجلس شانزدهم

درروز20 بهمن 1328مجلس شانزدهم با نخستین دورة مجلس سنا توسط محمدرضا شاه پهلوی پس از شش ماه و سیزده روز فترت افتتاح گردید. رضا حکمت ریاست مچلس رابرعهده گرفت.دراین دوره نماینده کلیمیان دکتر موسی برال شد. این مجلس از مجالس مهم و پرتكاپوي عصر پهلوي دوم به شمار مي آيد كه در مقايسه با ساير مجالس آن دوره از اهميت و حساسيت بسيار برخوردار بود. اين مجلس در شرايطي تشكيل يافت كه دولت ساعد با حمايت انگلستان و دربار پهلوي تلاش مي كرد تا قرارداد الحاقي نفت (گس-گلشائيان) را به تصويب مجلس برساند. پس از رد قرارداد مزبور از سوي كميسيون مخصوص نفت، زمينه ملي شدن صنعت نفت ايران فراهم گرديد.در 17 اسفند ماه 1329ش به اتفاق آرا پیشنهادی دائر بر ملی شدن نفت در سراسر ایران تصویب نمود و گزارش کار خود را به این شرح تقدیم مجلس شورای ملی نمود: به نام سعادت ملی ایران و به منظور کمک به صلح جهانی امضاء کنندگان ذیل پیشنهاد می نمائیم  که صنعت نفت ایران  در تمام مناطق کشور بدون استثنا ملی اعلام شود، یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره برداری در دست دولت قرار گیرد.(3) با ملي شدن نفت و روي كار آمدن دولت مصدق، مجلس شانزدهم از اهميت بيشتري برخوردار گشت و نقش موثري در تحولات سياسي آن دوره ايفا نمود. کارمجلس در29بهمن1330خاتمه یافت ،ریاست مجلس بارضا حکمت ونماینده کلیمیان دکتر موسی برال بود.

مجلس هفدهم

در انتخابات مجلس شورای ملی هفدهم سال ۱۳۳۰، جبهه ملی به موفقیت خوبی رسید. مجلس هفدهم از‌‌ همان ابتدا به دو گروه تقسیم شد:

الف) فراکسیون جبههٔ ملی

ب) فراکسیون سلطنت‌طلبان

شروع به کارمجلس هفدهم اردیبهشت 1331وپایان28 آبان 1332دکتر امامی و دکتر معظمی در این دوره ریاست مجلس راعهده داربودندهیچ یک از اقلیت ها در مجلس نماینده ندارند. جبهه ملی توانست هر ۱۲ کرسی تهران را به دست آورد و در سراسر کشور ۳۰ نمایندهٔ مستقیم یا غیرمستقیم به دست آورد. دکترمصدق در حالی‌که برای شرکت در دادگاه لاهه مجبور به ترک کشور بود، دستور توقف در رأی‌گیری را بعد از اینکه ۸۰ تن از نمایندگان انتخاب شدند، در حوزه‌های رأی‌گیری اعلام کرد و ادامهٔ انتخابات را به بازگشت خود موکول کرد. از این عمل او می‌توان چنین دریافت که او این احتمال را می‌داد در نبودش نمایندگان طبقهٔ حاکمهٔ کشور در انتخاب نمایندگان اعمال نفوذ کنند و از نظر مصدق انتخاب افرادی مخالف با او می‌توانست اصلاحات در زمینهٔ سیاست‌های داخلی و خارجی او را با مشکل مواجه کند.انتخابات که بایست برای ۱۳۶ کرسی برگزار شود، پس از رسیدن به ۷۹ کرسی متوقف شد. ۴۹ نمایندهٔ که از شهرهای دیگر و روستاها بودند حامیان دربار و انگلیس بودند. حدود ۱۰ نماینده محافظه‌کار بودند و حدود ۲۵-۳۰تای دیگر عضو حزب باد بودند. مصدق شروع به اصلاحات گسترده‌ای در عرصه‌هایی گوناگون کرد. اوبرای این اصلاحات از مجلس می‌خواست که اختیارهایی فراقانونی به وی دهد. وی که با تصویب طرح‌هایی دنبال کاهش نفوذ درباریان در امور بود و هیئت دولت را از سلطنت‌طلبان تهی کرده‌بود، با حامیان مذهبیش به رهبری آیت‌الله کاشانی نیز به مشکل خورده‌بود، او چندین وزارت‌خانه را به غیرمذهبیان و حتی ضدروحانیان داده‌بود. علی زهری دولت مصدق را به بهانهٔ بدرفتاری با بازداشت‌شدگان و شکنجه استیضاح کرد و مجلس هم دست سلطنت‌طلبان بود. مصدق که دولت را در شرف سقوط می دید از نمایندگان طرفدارش خواست که استعفا کنند و چنین شد و جلسه‌ها به حد نصاب نرسید و مجلس از رسمیت افتاد. مصدق موفق شد همه‌پرسی را برگزار کند. این همه‌پرسی نخستین همه‌پرسی تاریخ ایران بود.

یکی از ویژگی‌های همه‌پرسی این بود که صندوق‌‌های مخالف و موافق از هم جدا بود و کسانی که می‌خواستند رای مخالف دهند مشخص می‌شدند. این کار به آزادی انتخابات لطمه زد که البته دلیلش آسانی شمارش رای اعلام شد. جمعیت ایران در آن هنگام حدود ۱۷٫۵ملیون نفر بود با میزان رشد جمعیت بیش از ۲٪. با تخمین ۷۰٪ واجد شرایط رای دادن، می‌شود حدود ۱۲ملیون نفر.البته زنان حق رای نداشته‌اند که حدود ۶ملیون نفر واجد شرایط می‌شوند.با این حساب مشارکت می‌شود چیزی حدود ۳۳٪ که البته با توجه به مشارکت‌های حداقلی آن هنگام خیلی بوده‌است. ولی در کل زیاد نبوده‌است.(4) مصدق انحلال مجلس را اعلام کرد و ۲۱ مرداد از شاه خواست زمینهٔ انتخابات مجلس هجدهم را فراهم کند. اگرچه همه‌پرسی با تایید ۹۹٫۹٪ مردم تصویب شد ولی شاه برخلاف درخواست مصدق این کار را نکرد.مصدق ۲۵ مرداد همزمان با شکست کودتای اول انحلال مجلس را علنی اعلام کرد.پس از کودتای ۲۸ مرداد، در تاریخ ۲۸ آذر ۱۳۳۲ انحلال سنا و مجلس به امضای محمدرضا پهلوی رسید و دی ماه انتخابات برگزار شده اسفند مجلس‌ها بازگشایی شد. سید حسن امامی ،محمدصادق طباطبایی،آیت‌الله کاشانی وعبدالله معظمی بودند

ادامه دارد

1-ایران بین دوانقلاب ،یرواندآبراهیمیان ،صفحات109،121،122

2-سایت مشروطه

3- ميراث تاريخ ،حسن اميري

4- ويكي پديادانشنامه آزاد