سیری درتاریخ تحولات سیاسی ایران (قسمت هفتم)

توضیحات

:::

دسته: مقالات |

منتشر شده در شنبه, 22 شهریور 1393 11:19 |

درقسمت قبل پس ازبررسی دوره های مختلف مجلس شورای ملی که پس ازنهضت مشروطیت بوجود آمد به قوه مجریه پرداخته شدو اقدامات محمدرضا شاه رابرای بازسازی قدرت غیر قانونی به دست آمده دربار که بعد ازسقوط رضا شاه تضعیف گشته بود اشاره شد .قبل ادامه این موضوع اشاره ای گذرا به شکل گیری قوه مجریه وسازمان های دولتی درایران به شکل نوین آن از زمان قاحاریه ضروری است.

 شکل گیری سازمان‌های دولتی جدید در عصر قاجار

نخستین سازمان‌های دولتی که در دوران سلطنت فتحعلی شاه قاجار به وجود آمدکه با عنوان «وزارت خانه» به تقلید از کشورهای غربی در ایران شکل گرفت، اگرچه برحسب ضرورت و با توجه به تغییرات حاصل در نظام روابط سیاسی و تجاری ایران با کشورهای دیگر بود، اما مبتنی بر نظام اداری سنتی و منطبق با نیازهای واقعی کشور نبود.

اولین سازمان اداری که تحت عنوان وزارت خانه در دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار در نظام اداری کشور به وجود آمد، وزارت دول خارجه بود که در حدود سال 1239قمری تأسیس شد. به دنبال آن به تدریج سه وزارت خانه دیگر به نام‌های وزارت مالیه، وزارت داخله و وزارت فوائد عامه به وجود آمد و نخستین هیات دولت در سال 1239قمری به ریاست صدر اعظم وچهار وزیر مسئول اداره امور کشور شدند .(2)

هم‌زمان با انتصاب میرزا حسین خان سپهسالار به ریاست شورای دولت، تعداد وزراتخانه‌ها از 7 به 14 افزایش می‌یابد و این در حالی است که تنها یک سال بعد از این اتفاق، وی دوباره تعداد وزارتخانه‌ها را به 9 کاهش می‌دهد، به‌طوری که روال کاهش وزارتخانه‌ها پس از وی و از سوی وزیران مختار دربار ادامه داشته وبه 6 وزارتخانه‌ هم رسیده است.

وزارتخانه ها درزمان قاجار عبارت بودند از:

درزمان صدارت ميرزامحمد شفيع مازندراني درسال 1239 شامل :استيفاي ممالك محروسه، لشكر و رسائل .

درزمان صدارت امين الدوله شامل :ماليه، داخله، دول خارجه و فوايد عامه .

درزمان صدارت ميرزا آقاخان نوري شامل :سه وزارتخانه بودند كه وزارت داخله حذف گرديده وكه وزارت علوم اضافه گرديد .

درسال 1275 وتأسيس شوراي دولت وزارتخانه ها شامل :

هفت وزارتخانه بودند كه وزارت وظايف و اوقاف، داخله و وزيرحضور اضافه گرديد.

درسال 1282 و استقلال وزارتخانه ها، وزارتخانه ها شامل:

يازده وزارتخانه بودند كه وزارت دربار، دارالخلافه، وزير مخصوص عريضه جات ايران، خزانه وماليات و عدليه اضافه گرديد.

درزمان صدارت ميرزا حسين خان سپهسالار درسال 1288 وزارتخانه ها شامل :

سيزده وزارتخانه بودند كه وزارت خان سالاري و رسائل مخصوص  همايوني اضافه گرديد.درسال 1289 وزارتخانه ها شامل :نه وزارتخانه بودند كه چهاروازرتخانه، وزارت خان سالاري، رسائل مخصوص همايوني، وزير مخصوص پيشگاه همايوني، تجارت و زراعت حذف گرديدند .در سال 1290و تأسيس مشورت خانه وزيران وزارتخانه شامل :هشت وزارتخانه بودند كه وزارتخانه دربار حذف گرديد.

درزمان صدارت وزاراي مختار دربار درسال 1291 وزارتخانه ها شامل :شش وزارتخانه بودند كه دو وزارت طرق وگمرك و تجارت و وظايف و اوقاف حذف گرديدند.

درسال 1292 يازده وزارتخانه بودند كه پنج وزارتخانه فوايد، گمرك خانه ممالك محروسه، دربار، وزير مخصوص و معادن اضافه گرديد.

درسال 1293 ده وزارتخانه بودند كه وزارتخانه گمرك خانه ممالك محروسه حذف گرديد.

درسال 1298 نه وزارتخانه بودندكه كه وزارتخانه رسايل خاصه حذف گرديد.

درسال 1299 دوازده وزارتخانه بودند كه سه وزارت انطباعات ودارالترجمه خاصه، دربار اعظم و خزانه گمرك، بقايا اضافه گرديد.

درزمان صدارت ميرزا يوسف مستوفي الممالك ده وزارتخانه بودند كه وزارت داخله و دربار اعظم و خزانه گمرك حذف گرديد.

درزمان ميرزا اصغر خان امين السلطان هشت وزارتخانه بودند كه وزارت بقايا و صنايع حذف گرديد.

درسال حذف منصب صدارت عظمي دوازده وزارتخانه بودند كه چهار وزارت وزيرخلوت، بقايا، دربار و گمرك، اضافه گرديد.

درزمان صدارت ميرزا علي اصغر خان امين السلطان هيجده وزارتخانه كه شش وزارت رسايل، تشريفات، معادن، ماليه ودفتر استيفا، مسكوكات و ادره ضرابخانه،عدليه اضافه گرديد.

قبل از مشروطيت هفت وزارتخانه بودند كه پنج وزارت داخله، عدليه، گمركات، دفتر و محاسبات حذف گرديد.

در زمان مشروطیت

در دوره مشروطیت اگرچه انتصاب سمت‌های وزارتی، همچنان بر اساس الگوهای قاجاری بود، اما ساختار و دستگاه اداری حکومت، نظام و قوام متعادل‌تری یافت.وزارتخانه ها درزمان مشروطيت عبارت بودند از:هشت وزارتخانه عدليه، ماليه، داخله، علوم، امور خارجه، جنگ، تجارت و معادن وطرق و شوارع بودند.(3)

درزمان صدارت سلطانعلي وزير افخم هشت وزارتخانه بودند كه تنها نام وزارت معادن وطرق و شوارع به فوايد عامه تغيير كرد.

درزمان صدارت احمد مشير السلطنه نه وزارتخانه بودند كه وزارت پست وتلگراف اضافه گرديد .

در زمان صدارت محمد وليخانن تنكابني نه وزارتخانه بودند و هيچ تغييري حاصل نشدتنها نام وزارت علوم به معارف تغيير پيدا كرد.

درزمان صدارت عبدالمجيد ميرزا عين الدوله هفت وزارتخانه بودند كه دو وزارت تجارت و فوايد عامه حذف گرديدند.

در زمان صدارت ميرزا حسن مستوفي الممالك هشت وزارتخانه بودند كه يك وزارت فوايد عامه اضافه گرديد.

درزمان صدارت محمد عليخان علاء السلطنه هشت وزارتخانه بودند كه هيچ تغييري در آن حاصل نشد.

درزمان صدارت سيد ضياء الدين طباطبايي درسال 1299 هشت وزارتخانه بودند كه هيچ تغيري در آن حاصل نشد.

درزمان صدارت احمد قوام السلطنه درسال 1300 وزارتخانه ها

نه وزارتخانه بودند كه يك وزارت معارف و اوقاف به آن اضافه گرديد.

درزمان صدارت احمد قوام السلطنه هشت وزارتخانه بدون تغيير باقي ماندند.

دوران رضاشاه

در دوران پهلوی اول که 13 سال طول کشید، تعداد وزارتخانه‌ها تقریبا چارچوب ثابتی به خود گرفت و دست کم از هشت و حداکثر از 10 وزارتخانه تجاوز نکرد.در دوره ریاست مهدىقلی خان هدایت، وزارت اقتصاد، جای وزارت تجارت و فوایده عامه را گرفت و سه سال پس از او محمدعلی فروغی، این وزارتخانه‌ جدید را به سه بخش مستقل اداره کل تجارت، اداره کل فلاحت و اداره کل صناعت، تقسیم کرد.نکته مهم دیگر در این دوره این است که در دوره رئیس‌الوزرایی متین دفتری، عنوان وزارتخانه‌ها که بیشتر عربی بود، به فارسی روان برگردانده شد.(4)

درزمان صدارت مستوفي الممالك درسال هشت وزارتخانه بودند پست وتلگراف، عدليه، ماليه، داخله، معارف و اوقاف، امورخارجه، جنگ و فوايد عامه و تجارت بودند.

درزمان صدارت مهدي قليخان هدايت درسال 1306 نه وزارتخانه بودند كه يك وزارت طرق و شوارع به آن اضافه گرديد.

درزمان صدارت محمد علي فروغي درسال 1309 يازده وزارتخانه بودند كه سه وزارت ادراه كل تجارت، اداره كل فلاحت، اداره كل صناعت به آن اضافه گرديد.

درزمان صدارت احمد متين دفتري درسال 1318 يازده وزارتخانه بودند كه تنها نام آن ها تغيير كرد . 

دوران محمدرضاشاه

دوره پهلوی دوم، مجموعه بزرگی از تغییرها در عناوین و تعداد وزارتخانه‌ها است.ادغام برخی وزارتخانه‌ها مانند بازرگانی و اقتصاد، بازرگانی و پیشه و هنر، دارایی و اقتصادی و همچنین اقتصاد ملی و بازرگانی در این دوره اتفاق می‌افتد و جالب است که در این دوره و در زمان نخست وزیری امیراسدالله علم، ادغام وزارت صنایع و معادن با وزارت بازرگانی، که در دستور کار دولت محمود احمدی نژاد قرارگرفت، انجام شد هرچند که این ادغام بیش از چند ماه طول نکشید و دوباره از سوی اسدالله علم تفکیک شد.(5)

این دوره را می‌توان پر افت و خیزترین دوره تغییر در عنوان و شمار دستگاه‌های اجرایی خواند که با نخست وزیری امیرعباس هویدا، فراز و نشیب این تغییرها، بلندتر می‌‌شود.

نخست‌وزیری هویدا در دوران پهلوی دوم آغازگر افزایش دوباره تعداد وزارتخانه‌ها است؛ وی هم‌زمان با چهارمین سال نخست وزیری‌اش، تعداد وزارت‌خانه‌ها را به 20 افزایش داد که تا آن زمان در تاریخ اداری کشور، منحصربه‌فرد بود.

به طور کلی در دوره پهلوی دوم، اختلاف میان تعداد وزارتخانه‌ها در دوره‌های مختلف نخست وزیری به 10 می‌رسد و این نشان دهنده تحولات گسترده در نظام دستگاه‌های اداری کشور در این دوره است.

ادامه دارد

  --------------------------------------------------------------

1       - تبیان ، بخش تاریخ ایران و جهان،طاهره رشیدی

2       – عصرایران ،18 اردیبهشت 1390

3       – عصر ایران ،18 اردیبهشت 1390

4       – عصر ایران ،18 اردیبهشت 1390

5       – عصر ایران ،18 اردیبهشت 1390